Daams-pompen: een stukje cultureel erfgoed uit Loosdrecht

Door: Johan Doornenbal

In 2019 heeft ons bureau een bouwhistorische verkenning uitgevoerd aan de boerderij Groenestein ter plaatse van Nedereindseweg in Utrecht. In het achterhuis van de boerderij was nog een oude koperen zwengelpomp aanwezig. Het bleek om een zéér bijzondere grote waterpomp te gaan die in het begin van de vorige eeuw is vervaardigd door de firma Daams uit Nieuw-Loosdrecht.

Foto: De pomp op een boerderij in Utrecht. De pomp zou zich op de originele plaats bevinden. Gezien de plaats zou dit een logische plek kunnen zijn omdat de hal oorspronkelijk deel heeft uitgemaakt van de voormalige stalruimte. 

De kenmerken van een Daams-pomp

Als opvolger van de houten zwengelpompen om water uit een wel of waterput op te pompen, voor bijvoorbeeld het vee in de stal, werden er in de negentiende eeuw zwengelpompen van koper ontwikkeld. De ‘Rolls Royce’ van dergelijke koperen pompen was een pomp gemaakt door de befaamde smidsfamilie Daams uit Nieuw-Loosdrecht.

Een koperen pomp vervaardigd door smederij Daams is vaak te herkennen aan de sierlijke gebogen messing beugel met een gedraaid knopje bovenop de tuit waar een emmer aan kon worden gehangen. Nog een ander kenmerk was de gedreven verbreding bij de tuit die als vergaarbak diende waardoor er bovenaan meer water uit de pomp kon stromen.

Bij elke Daams-pomp werden de onderdelen van het pomphuis handmatig uit koper gedreven en dat vereiste zo’n 10.000 slagen op het aambeeld. Daarnaast werden de koperen onderdelen gefelst, gesoldeerd en vooral ook gevuurlast. De lange zware pompzwengel werd gemaakt van smeedijzer en had aan het uiteinde een grote ronde bolle knop van ijzer of messing, die bij het zwengelen als contragewicht voor de zuiger diende. De pompzwengel werd samen met het koperen pomphuis op een grote houten duims dikke plank van grenenhout gemonteerd die aan de bovenzijde sierlijk in vorm van een kuif was uitgezaagd. Deze pompplanken werden destijds voor de pompen in opdracht van de firma Daams door de naburige Loosdrechtse aannemer Hennipman op bestelling vervaardigd.

De smeedijzeren zwengel kon, afhankelijk van de plaats en de behoefte, links of rechts t.o.v. de pomp op de plank worden aangebracht. Daarnaast kon je ook kiezen voor een zwengel waarbij je links of rechts naar de plank/muur toe moest pompen. De pompzwengels werden echter altijd passend op maat gemaakt en konden naderhand niet meer van richting worden omgedraaid.

Naast de drie verschillende mogelijkheden om te zwengelen, kwamen de koperen Daams-pompen in vier verschillende formaten voor. Pomp No.1,2,3, en 4 met een pompbuis van 17 cm, 15 cm, 12,5 cm en 10 cm. Bij het grootste model (Pomp No.1) kon met één slag met de zwengel één emmer tot de rand worden gevuld. Het kleinste type (Pomp No.4), waarbij je met vier slagen een emmer vol had, werd meestal in een (bij)keuken geplaatst. De drie grotere modellen waren bij uitstek geschikt om in stallen van boerderijen te gebruiken.

De pompen die in stallen zijn geplaatst, bevinden zich meestal in een gemetselde pompbak van waaruit het water naar de drinkgoten voor het vee kon wegstromen. De onderzijde van een pomp, die zich in een gemetselde pompbak bevond, kon voor een deel ingemetseld zijn. Dit werd vaak gedaan ter bescherming van de pomp en tegen de kou in de winter.

Foto links: Een verzameling Daams-pompen in drie verschillende formaten op één rij. De linker pomp was op de boerderij het meest populair en komt dus nog het meeste voor.

Foto rechts: De Daams-pomp op de boerderij in Utrecht is van het grootste model dat door de firma Daams werd vervaardigd. 

Een stukje geschiedenis van de Daams-pomp

In het begin kwamen de pompen van de Loosdrechtse smid Jasper Daams bij een enkele boer in de buurt terecht, maar wanneer andere boeren dan zo’n nieuwe pomp zagen, wilden ze er al snel ook één. Cornelis Daams, de zoon van Jasper, heeft het maken van de koperen Daams-pompen op grote schaal voortgezet en werd zo mogelijk nog deskundiger dan zijn vader. Hij was toen de enige pompenmaker in de wijde omtrek van Loosdrecht.

In 1908 haalde Cornelis Daams met een door hem vervaardigde koperen pomp, ingezonden op de landbouwtentoonstelling te Montfoort, een bestuurs prijs. In datzelfde jaar waren er reeds 300 koperen Daams-pompen in en buiten de gemeente Loosdrecht geplaatst. Toen er door Daams vanaf 1922 met enige regelmaat werd geadverteerd in het landelijke weekblad ‘De Boerderij’, kwamen er vanuit het hele land de opdrachten binnen. Uiteindelijk zijn er in 104 verschillende plaatsen in Nederland Daams-pompen geplaatst.

De pompen die gemaakt zijn door Cornelis zijn meestal, op de houten plank waarop ze gemonteerd zijn bij de zwengel, voorzien van een ovalen fabrieksplaatje van messing. Op dit fabrieksplaatje staat de tekst geponst: “C. Daams pompenmaker Nieuw-Loosdrecht”.

Foto links: De Gooi- en Eemlander, nieuws en advertentieblad, 26-08-1908 (Bron: Delpher.nl).

Foto midden: Reclame-advertentie in het weekblad ‘De Boerderij’, jaargang 9, pagina 24, 25-06-1924 (Bron: Delpher.nl).

Foto rechts: Een fabrieksplaatje van messing op een Daams-pomp met de tekst: “C. Daams pompenmaker Nieuw-Loosdrecht”.

Een behoorlijk aantal Daams-pompen zijn tegenwoordig nog steeds aan te treffen in oude boerderijen in en rond Loosdrecht, Hilversum en Utrecht, maar in het verleden er zijn ook Daams-pompen terecht gekomen in de omgeving van Alkmaar, Beerta en op Urk. Vaak werd de koperen pomp geplaatst op de plaats van een oudere pomp die meestal van hout was en dus al was aangesloten op een wel of waterput. Maar het kwam ook voor dat er eerst naar bronwater geboord moest worden en dat deed de firma Daams eveneens. De koperen Daams-pompen waren zo goed als onverslijtbaar waardoor er tegenwoordig nog steeds enkele werkende exemplaren bestaan. Alleen het hart (voetklep) onderin en de zuiger bovenin de pomp die van essen of iepenhout waren, moesten af en toe wel eens worden vervangen.

Foto: De smederij van de familie Daams aan de Nieuw-Loosdrechtsedijk in 1977 waar vroeger de Daams-pompen werden gemaakt. (Beeldbank RCE, P. van Galen).

In 1928 werd in Loosdrecht waterleiding aangelegd en daar was een groot deel van de bevolking toentertijd helemaal niet zo gelukkig mee. Vooral de agrariërs zagen veel meer heil in de vertrouwde oerdegelijke koperen pompen van Daams. Het verhaal deed de ronde, dat er een geheim was ingebouwd, waardoor een Daams-pomp veel meer water gaf dan een andere pomp maar dat blijkt om een technisch foefje te gaan. Bij een grote stalpomp kon er dankzij dit technische foefje met één slag met de zwengel wel vijf liter water in de emmer stromen. Dit stond de meeste boeren toentertijd wel aan. Een moderne kraan vergde immers meer geduld. Daar kwam nog bij, dat de aansluiting op de waterleiding, vooral op afgelegen boerderijen, een vrij kostbare grap was. In tegenstelling tot andere gemeenten werd aansluiting op water in Loosdrecht dan ook niet verplicht gesteld. Later kwam er een mogelijkheid tot gratis aansluiting. De meeste huizen werden toen, zeker in het voorhuis, voorzien van waterleiding. Langzamerhand werd de smederij van de familie Daams dan ook steeds meer een loodgietersbedrijf want iedereen kreeg op den duur waterleiding. Voor schrobben en boenen en in de stal is echter vaak de pomp nog lang in gebruik geweest.Steeds vaker kwamen er echter ook automatische drinkbakjes voor het vee die op de waterleiding werden aangesloten. Daarmee kwam er aan de pompenmakerij een definitief einde. De laatste koperen Daams-pompen zijn in 1953 vervaardigd.

Foto: Cornelis Daams op late leeftijd aan het werk bij zijn aambeeld. (Collectie van J. Daams).

Toen Cornelis Daams stopte met het maken van pompen heeft hij voor al zijn kleinkinderen een miniatuurversie van een Daams-pomp gemaakt. Deze miniatuurpompjes zijn eveneens voorzien van een origineel messing fabrieksplaatje als een aandenken aan de Loosdechtse pompenmakerij.

Foto: Eén van de miniatuurpompjes die Cornelis Daams voor zijn kleinkinderen heeft gemaakt nadat hij was gestopt met het maken van Daams-pompen. (Collectie van J. Daams). 

Johan Doornenbal, 31 mei 2022