De kunst van het herbeleven in Nederland

Door: Johan Doornenbal

Lang voordat IKEA faam maakte, bezat Scandinavië reeds een reputatie op het terrein van de betere doe-het-zelfconstructie. Rond de vorige eeuwwisseling was het reeds mogelijk in Scandinavië een compleet houten huis te bestellen. Kenmerkend voor deze geprefabriceerde houten huizen was de zgn. ‘norsk dragestil’. Noorwegen stak daarmee letterlijk en figuurlijk de draak met de toen in de mode zijnde Zwitserse chaletstijl. Een stukje volkomen uit de hand gelopen romantiek bleek in economisch opzicht een groot succes te zijn. Een perfect samenspel tussen ‘het industriële’ en ‘het ambachtelijke’, gebaseerd op een eeuwenoude traditie. Rond 1900 doet zo een geheel nieuw soort huis zijn intrede: het bouwpakket. Op grote schaal seriematig vervaardigd, maar toch in een architectuur die getuigt van een ‘uitzonderlijk expressief karakter’. Buitenlandse fabrieken, met name in Scandinavië en later ook Duitsland, leverden complete houten huizen. De verschillende ‘typen huizen’ kon je vaak uit een catalogus bestellen. Eén van de grootste en bekendste leveranciers van dergelijke houten huizen was de Noorse Strömmen Trævarefabrik nabij Oslo. De voordelen van deze geprefabriceerde huizen waren dat je tegen een relatief lage prijs een hele aparte romantische villa kon verwezenlijken, die in een zeer korte periode gebouwd kon worden. In Nederland waren deze huizen vooral in trek als buitenhuis, bijvoorbeeld als jachthuis op de Veluwe of als zomerhuis aan de kust voor de adel en de gegoede burgerij. In ons land zijn ondanks het vochtige klimaat toch nog een aardig aantal van dergelijke houten woningen terug te vinden.

Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat wij als Bureau Helsdingen in de afgelopen tien jaar soms wel eens wat op dit gebied zijn tegengekomen.

Voordat ik in zal gaan op de projecten waarbij wij als Bureau Helsdingen betrokken waren, zal ik eerst de ‘Noorse bouwstijl’, de geschiedenis en enkele (technische) gegevens behandelen. Ik neem u mee op reis om zo een beeld te schetsen van dit aparte en in de monumentenwereld nog vrij onbekende bouwfenomeen. Het doek gaat op.

Foto: Domburg (Zeeland) rond 1910.

De Noorse drakenstijl

De Noorse bouwstijl waarin de meeste Noorse houten prefab huizen zijn gebouwd is de ‘Norsk Dragestil’. Vrij vertaald: de Noorse Drakenstijl. De gebouwen die in deze zogenoemde Noorse drakenstijl zijn gebouwd, zijn over het algemeen te herkennen aan de gestileerde drakenkoppen of -staarten die zijn toegepast als dak- en geveltopornamenten.

Eén van de belangrijkste ontwerpers was de Noorse architect Holm Hansen Munthe (1848-1898). Hij was destijds de ‘Pierre Cuypers’ van Noorwegen en ontwierp grote houten landhuizen en hotels in de Noorse Drakenstijl. Deze trant is in Noorwegen als een nationale bouwstijl ontstaan toen Noorwegen kort na de onafhankelijkheid van Zweden naar een eigen identiteit zocht en zich daarbij liet inspireren door het eigen nationale verleden. Daarbij werd de nationaal romantische ‘Noorse’ drakenstijl verheven tot het nationale symbool van de Noorse onafhankelijkheid.

Een beroemd voorbeeld van een Noors gebouw in drakenstijl is het ‘Holmenkollen Parkhotel’ in Oslo gelegen vlakbij de Europese skispringschans. Mede vanwege het opkomende skitoerisme eind 19^de eeuw werd even buiten Oslo het eerste ‘Holmenkollen Turisthotel’ gebouwd in 1889. Het was een ontwerp van architect H.H. Munthe. Het gebouw is helaas op 31 maart 1895 door brand verwoest. In 1896 werd er op dezelfde plek een nieuw Holmenkollen hotel in Noorse drakenstijl gebouwd door de Noorse architect Ole Andreas Sverre (1865-1952). Munthe was in 1895 overleden en Sverre had veel met Munthe samengewerkt en trad hiermee dus in zijn voetsporen. Het nieuwe hotel werd mooier, groter en luxer uitgevoerd dan zijn voorganger. Het hotel werd van allerlei moderne gemakken voorzien en kreeg zelfs elektriciteit en centrale verwarming. Op 10 juli 1914 is echter ook dit nieuwe Holmenkollen Turisthotel geheel in vlammen opgegaan. Het huidige ‘Holmenkollen Parkhotel’, werd in 1894 gebouwd naar een ontwerp van de Noorse architect Balthazar Conrad Lange (1854-1937) en was oorspronkelijk als sanatorium gebouwd.

         

Foto links: Het Holmenkollen Turisthotel I, gebouwd in 1889 naar ontwerp van architect Holm Hansen Munthe (1848-1898) en in 1895 door brand verwoest.

Foto rechts: Het huidige Holmenkollen Parkhotel, gebouwd in 1894 naar ontwerp van de Noorse architect Balthazar Conrad Lange (1854-1937).

De Noorse drakenstijl borduurt voort op de laat 19-eeuwse populaire chaletstijl in het Noors: sveitserstil  (Zwitserse stijl). De Noorse ontwerpers vermengden bouwkundige principes en stijlornamenten uit hun nationale verleden met de toen in de mode zijnde Zwitserse chaletstijl. De toegepaste romantische versieringen, zoals drakenkoppen en drakenstaarten als dak- en geveltopornamenten herinneren aan de mythologische voorstellingen die de Vikingen al op hun schepen hadden aangebracht. In de periode 1867-1905 werden er drie Vikingschepen ontdekt en opgegraven. Het Tuneschip, Gokstadschip en het Osebergschip werden met hun houtdecoraties belangrijke inspiratiebronnen voor de ontwikkeling van de Noorse drakenstijl. De Noorse drakenstijl wordt daarom ook wel de ‘Drakarstijl’ genoemd, een Drak(k)ar is namelijk een Vikingschip.

          

Foto links: Een voorbeeld van een houten drakenkop die werd toegepast als dak- en geveltopornament afkomstig van ’t Plankenhuis in Huizen.

Foto rechts: Een voorbeeld van een gekrulde drakenstaart die werd toegepast als dak- en geveltopornament afkomstig van ’t Jachthuis in Hollandsche Rading.

Door de link met het nationale verleden werd de drakenstijl in Noorwegen een echte populaire ‘fin-de-siecle stijl’. Dergelijke romantische ontwikkelingen waren trouwens rond 1900 in heel Europa waar te nemen. Wij Nederlanders keken destijds naar het rijke erfgoed van de 17e eeuw, waardoor de Hollandse neorenaissance destijds bij ons haar opwachting maakte. Met deze ontwikkeling was het trouwens gauw gedaan toen de art nouveau en de Jugendstil als internationale dominerende bouwstijlen hun intrede deden. De Noorse drakenstijl echter ging een symbiose met de art nouveau aan en werd zo tot ‘Drachen-Jungend(stil)’ omgevormd. Dit zou tevens kunnen verklaren waarom men nog tot in het begin van de jaren ’30 van de vorige eeuw Noorse huizen in drakenstijl heeft gebouwd.

Een speeltje voor de adel

Het is vooral aan de Duitse keizer Wilhelm II te danken dat de Noorse drakenstijl ook buiten Noorwegen belangstelling kreeg. In 1890 bezoekt de keizer in Oslo het Holmenkollen Turisthotell, ontworpen door Holm Hansen Munthe. Terug in Duitsland roept de keizer: “So ein Ding will Ich auch haben”. Hij bestelt verschillende door Munthe in Noorse Drakenstijl ontworpen houten gebouwen die als bouwpakketten naar Duitsland worden verscheept. Geïnspireerd geraakt door zijn indrukken in Oslo, bestelde de keizer in Noorwegen voor zijn Matrosenstation aan de Jungfernsee in Potsdam (dat oorspronkelijk in neo-gotische stijl gebouwd zouden gaan worden) gelijkvormige gebouwen in Noorse ‘Drachenstil’.

Door middel van een contractovereenkomst werd vastgelegd dat het hoofdgebouw (de wachtruimte), naar het voorbeeld van het Hasselbakken restaurant in het St. Hanshaugen park bij Oslo gebouwd moest worden, dat in 1890 gereed gekomen was. Het noodlot heeft er helaas toe geleid dat beide gebouwen later, weliswaar onder verschillende omstandigheden, in rook zijn opgegaan. Het restaurant van St. Hanshaugen brandde in 1936 af en het hoofdgebouw van het Matrosenstation in Potsdam werd in april 1945 door oorlogsgeweld verwoest.

      

Foto links: Het Hasselbakken restaurant in het St. Hanshaugen park bij Oslo uit 1890.

Foto rechts: Het Matrosenstation in Potsdam nabij Berlijn uit 1892

Naast het Matrosenstation in Potsdam liet keizer Wilhelm II een groot houten jachthuis bij Rominten (Oost Pruisen) als bouwpakket uit Noorwegen komen. Het ontwerp voor dit jachthuis was geïnspireerd op het door Munthe in 1890 gerealiseerde Frognerseteren restaurant, even buiten Oslo. Het beroemde jachthuis van keizer Wilhelm II bleef helaas in de laatste wereldoorlog eveneens niet gespaard. Het Frognerseteren restaurant is echter tegenwoordig nog steeds een grote Noorse toeristische trekpleister.

Vanwege het populaire Noorse jachthuis in Rominten, kwam de Noorse drakenstijl bij de Duitse adel in de mode als een populaire ‘jachthuisstijl’. Door relaties met de Duitse adel raakte ook de Belgische en Nederlandse adel geïnteresseerd in houten woningen in de Noorse drakenstijl. Op beurzen en (wereld)tentoonstellingen werd er reclame voor deze houten huizen gemaakt. Eind 19e eeuw was er bovendien grote belangstelling voor zogenaamde ‘exotica’. In Nederland werden houten jachthuizen of zomerverblijven in Noorse drakenstijl met hun expressieve karakter al gauw een modieus speeltje voor de adel en nouveau riche.

       

Foto links: Het Noorse paviljoen op de Wereldtentoonstelling in Chicago in 1893. 

Foto rechts: In 1904 laat de Belgische koning Leopold II (1835-1909) een ‘Koninklijk Chalet’ uit Noorwegen komen voor zijn koninklijk domein ‘Raversijde’ aan de kust bij Oostende.

De Strömmen Trævarefabrik 1884-1929

Het fabrieksmatige produceren van prefab huizen in Noorwegen begon tussen 1870 – 1880. Er waren diverse fabrieken in Noorwegen die destijds kant en klare huizen produceerden. De grootste en bekendste Noorse firma’s waren: Jacob Digre bij Trondheim, M. Thams & Co in Orkanger en de Strömmen Trævarefabrik in Strømmen nabij Oslo.

De Strömmen Trævarefabrik, Christiania ofwel de Noorse Strømmener Houtwarenfabriek nabij Oslo werd in 1884 opgericht door ingenieur Christen Arentz Segelke (1858-1946) en ingenieur Gabriel Kielland Hauge (1857-1940). Deze twee jonge Noorse bouwkundig ingenieurs raakten tijdens hun studie in Dresden geïnspireerd door de Duitse activiteiten in de staal- en houtbouw. Beide ingenieurs richtten na hun studie terug in Noorwegen de Strömmen Trævarefabrik op. Het werd één van de eerste grote Noorse stoomhoutzagerijen die vanaf 1887 seriematig complete houten huizen als kant en klaar bouwpakket vervaardigde. In een periode van 45 jaar is de Strömmen Trævarefabrik een zeer voornaam en vooruitstrevend bedrijf geweest. De fabriek maakte in eerste instantie alleen diverse soorten profiellijsten, ramen en deuren. In 1886 ging de fabriek zijn eerste gebouwen produceren. Het betrof enkele ‘teltbarakker’ (tentbarakken) voor militairen. In 1887 kwam het eerste complete woonhuis als kant en klaar bouwpakket uit de fabriek rollen. De geprefabriceerde producten zijn vanaf dat moment gaan variëren van kleine huizen voor gewone burgers tot zeer grote prestigieuze bouwwerken, zoals complete kerken en sanatoriumgebouwen. Daarbij volgden de producten nauwgezet de destijds in de mode zijnde stijlperiodes van Noorwegen zoals Zwitserse chaletstijl, Noorse drakenstijl en de Duitse Jugendstil.

De Strömmen Trævarefabrik was niet alleen in Noorwegen, maar ook voor andere landen in Europa, Amerika, Afrika, Azië en zelfs in Australië, een aantrekkelijke leverancier. De bekende Noorse architect Holger Sinding-Larsen (1869-1938) ontwierp de eerste  gestandaardiseerde ‘typen’ villa’s en landhuizen voor de fabriek en bracht deze in 1895 uit in twee catalogi:

• Een catalogus voor de constructieve Type 1 serie, met de ontwerpnummers No.1 t/m No.16 voor de oorspronkelijk in chaletstijl, ontworpen villa’s en landhuizen met stedelijk karakter.
• Een catalogus constructieve Type 2 serie, met de ontwerpnummers No.29 t/m No.36 voor de meer landelijke, in drakenstijl ontworpen villa’s.

          

Foto’s: De catalogus voor de constructieve Type 1 serie voor villa’s en landhuizen met een stedelijk karakter met de verdiepingsvloeren recht boven elkaar.

Dankzij deze twee handige catalogi, die in pocketformaat verkrijgbaar waren, werden de villa’s en landhuizen van de Strömmen Trævarefabrik ‘echte’ exportproducten. Veel van de in Nederland gebouwde Noorse huizen zijn dan ook in één van deze catalogi onder een gestandaardiseerd ontwerpnummer of als een variant daarop terug te vinden. Tevens kon je bij de fabriek ook een eigen ontwerp voor een huis indienen dat dan als bouwpakket kon worden geleverd. Zoals het Nederlandse architectenduo J. van der Goot & C.J. Kruisweg, die sinds 1894 samenwerkte, dat deden voor de villa ‘Furuheim’ die in 1902 in Bussum voor dhr. F. Moes werd gebouwd. Zelfs de beroemde Nederlandse architect K.P.C. de Bazel was bekend met de producten van de Strömmen Trævarefabrik.

     

Foto links: Catalogusblad van de villa No.19 Type 1 de Strömmen Trævarefabrik ontworpen door de Noorse architect Holger Sinding-Larsen (1869-1938)

Foto rechts: Catalogushuis No.19 Type 1 de Strömmen Trævarefabrik in Beekbergen uit 1913 gebouwd in opdracht voor dhr. J.Th. Witkamp uit Vaassen en zes jaar later in 1919 aangekocht en verplaatst naar landgoed Bruggelen door dr. J. Ooster.

De Strömmen Trævarefabrik had in ieder land één of meerdere vertegenwoordigers zitten. Eén van de Nederlandse vertegenwoordigers was American Trading Company te Amsterdam. Deze gaf in 1907 bij de catalogi een Nederlandse prijslijst uit. De Strömmen Trævarefabrik was in 1905 vertegenwoordigd met een Noors paviljoen op de wereldtentoonstelling te Luik. Twee jaar eerder, in 1903, was de Nederlandse vertegenwoordiger van de Strömmen Trævarefabrik, de American Trading Company te Amsterdam reeds met een Noors catalogushuis aanwezig op de Tentoonstelling van Toegepaste Moderne Kunst die van 22 augustus tot 1 oktober 1903 bij het Musis Sacrum in Arnhem plaatsvond. Het Noorse jachtpaviljoen op de Internationale Tentoonstelling voor Sport, Visscherij en Paarden van juni tot oktober 1892 te Scheveningen was eveneens door de Strömmen Trævarefabrik geleverd.

Foto: Het Noorse jachtpaviljoen van de Strömmen Trævarefabrik uit 1892 op de Internationale Tentoonstelling voor Sport, Visscherij en Paarden te Scheveningen op het toenmalige Gevers Deynootplein. Afbeelding: Haags Gemeentearchief, haagsgemeentearchief.nl

In 1919 waren er maar liefst 360 werknemers aan het bloeiende bedrijf verbonden. Op 28 mei 1919 is de fabriek echter door een grote brand zwaar getroffen en in 1929 opnieuw. Na deze laatste catastrofale brand is de Strömmen Trævarefabrik op 1 oktober 1929 officieel failliet verklaard. Na het faillissement in 1929 is het bedrijf in andere handen overgegaan. Alhoewel de productie van prefabhuizen waarschijnlijk direct na de overname is gestopt, zijn er onder de bekende handelsmerken ‘Strømmen window’ en ‘Strømmen terrace door’ nog tot 1990 houten ramen, deuren en schuifpuien in Noorwegen gefabriceerd.

Firma: A.S. Stenberghus, Oslo 

Begin jaren ’30 van de vorige eeuw is er nog een korte opleving geweest van de Noorse drakenstijl huizen in Nederland. De firma die deze huizen heeft geleverd was A.S. Stenberghus uit Oslo. Deze firma stond onder leiding van de Noor Bernt Paulsen (1884-1965) en heeft prefabhuizen geleverd aan Engeland, Frankrijk en Nederland. De Nederlandse vertegenwoordiger van Stenberghus zat in Noord-Brabant en was dhr. D.B.H. van Vleuten van Hoeve De Bremberg in Leur.

Foto: Een advertentie in de Arnhemse courant van 09-03-1935 om reclame te maken voor de Noorse huizen van de firma: A.S. Stenberghus. Afbeelding: www.delpher.nl

Onder invloed van de late Jugendstil waren de huizen van Stenberghus veel strakker vormgegeven dan de huizen van de Strömmen Trævarefabrik. Vanwege deze strakkere vorm hebben de huizen van Stenberghus minder grote overstekken dan de Noorse huizen van de Strömmen Trævarefabrik waardoor ze kwetsbaarder zijn voor weersinvloeden. De balken (logs) waarmee de huizen van Stenberghus gebouwd werden, hadden een dubbele messing groef met een binnen- en buitenzijde.  Op de hoeken werd een aparte houtverbinding toegepast om de logs tochtdicht over elkaar heen te plaatsen. De fabriek had een patent op deze zeer bijzondere halfronde halfhoutse hoekverbinding.

Foto: De Noorse firma: A.S. Stenberghus had een patent op een zeer bijzondere halfronde halfhoutse hoekverbinding waarmee hun speciale logs, uitgevoerd met dubbele messing-groef, tochtdicht over elkaar heen konden worden geplaatst. Afbeelding: National Library of Norway, www.nb.no

Een fraai voorbeeld van een Noors huis in Drakenstijl van Stenberghus is te vinden aan de Arnhemseweg in Leusden en maakte oorspronkelijk onderdeel uit van landgoed Den Treek. Dit huis heet ‘Klein Schutterhoef’ en was gebouwd in 1934 in opdracht van de familie De Beaufort.

Foto: ‘Klein Schutterhoef’ aan de Arnhemseweg in Leusden in de jaren ’30 van de vorige eeuw met op het dak gestileerde drakenstaarten.

Duitse fabrieken

Naast Noorse fabrieken gingen ook Duitse bedrijven de Noorse drakenstijl in hun producten toepassen onder de noemer van ‘Nordische Holzhauser’ ‘Nordische Blockhauser’ en ‘Nordische Jagdhauser’. Voorbeelden zijn de beroemde Duitse firma’s Adolph Pieper in Moers am Rhein en Christoph & Unmack nabij Dresden.

• Adolph Pieper, Moers am Rhein:

Adolph Pieper (1846-1925) uit Moers was een ondernemende man. Reeds in 1873 richtte hij een handelsonderneming op in landbouwmachines. Pieper was toen 27 jaar oud. Er vond niet alleen handel maar ook eigen productie plaats van kleine apparaten. Zijn uitvindingen omvatten onder meer: Een onderwatermaaimachine, verschillende windmotorsystemen en allerlei soorten pompen. In zijn vrije tijd was hij lange tijd voorzitter van de lokale jachtbeschermingsvereniging. Hier is waarschijnlijk zijn interesse gewekt voor Noorse houten (jacht)huizen.

Aanvankelijk was Pieper met zijn handelsonderneming een vertegenwoordiger van de Noorse Strömmen Trævarefabrik, maar al gauw start hij met eigen productie. In 1898 bestelt Pieper voor de badplaats Lakolk, gelegen op het Deense Waddeneiland Rømø nabij Skærbæk, een tweetal gebouwen bij de Strömmen Trævarefabrik. Reeds in 1899 adverteert en produceert hij echter al onder zijn eigen naam. In Lakolk zijn vervolgens veel zomerhuizen van Adolph Pieper gebouwd. Lakolk was als badplaats trouwens ook erg populair bij Wilhelm II. Dus daar hebben weer een link met de Duitse keizer.

       

Foto links: Een reclame-advertentie voor de Noorse catalogushuizen van Adolph Pieper uit 1899.

Foto rechts: Een Noors zomerhuis in de Deense badplaats Lakolk van Adolph Pieper in 1902.

De huizen van Adolph Pieper zijn soms zeer moeilijk van de Noorse Strömmen Trævarefabrik te onderscheiden. Dit komt mede door het feit dat Pieper deels dezelfde ontwerpen en detailleringen heeft gebruikt voor zijn huizen. In zijn advertenties zelfs dezelfde afbeeldingen van de catalogusbladen van de Strömmen Trævarefabrik om reclame te maken voor zijn huizen. Eén belangrijk verschil was dat de logs (balken) van Pieper slechts 6,5 cm dik waren in plaats van de gebruikelijke dikte van 7 cm.

De huizen van Pieper zijn in Nederland nooit erg in trek geweest. Voor zover bekend is er in Nederland vermoedelijk slechts één Noors huis van Adolph Pieper afkomstig. In de toekomst zal dit huis nader worden onderzocht om dat te bevestigen.

• Christoph & Unmack Aktien-Gesellschaft, Niesky Oberlausitz (Schlesien):

De Silezische firma Christoph & Unmack lag in het plaatsje Niesky in voormalig Oost-Duitsland, nabij Dresden en vlakbij de Poolse grens. Christoph & Unmack was een zeer grote fabriek die niet alleen houten prefabhuizen maakte, maar bijvoorbeeld ook goederenwagons heeft geproduceerd. Christoph & Unmack vermengde de Noorse drakenstijl met invloeden Duitse (Beierse) chaletstijl en in sommige ontwerpen zijn zelfs ook Russische invloeden terug te vinden. Typerend voor de Christoph & Unmack huizen zijn de markante schuifluiken bij de vensters aan de buitenzijde.

Christoph & Unmack heeft net zoals de Noorse Strömmen Trævarefabrik veel huizen aan Nederland geleverd. Hoofdzakelijk in het begin van de jaren ’20 van de vorige eeuw. Eén van de oudste en tevens ook één van de meest fraaie voorbeelden van een Noors huis van Christoph & Unmack in Nederland is in Oud Zuilen terug te vinden. Op het voormalige landgoed van Zuylenveld aan de Laan van Zuilenveld in Oud Zuilen is dit Noorse huisje vermoedelijk rond 1916 gebouwd. Dit Noorse huisje deed oorspronkelijk dienst als tuinmanswoning en is gebouwd in opdracht van de familie Van Tuyll van Serooskerken van Zuylen.

         

Foto links: Het catalogusblad van Blockhaus Schleswig (catalogusnummer XII B.11) uit de catalogus van rond 1916 bleek Het Noorse Huisje op het voormalige landgoed van Zuylenveld te zijn.

Foto rechts: Het Noorse Huisje van de firma Christoph & Unmack op het voormalige landgoed van Zuylenveld aan de Laan van Zuilenveld in Oud Zuilen, zomer 2007.

Korte tijd later is de joodse architect Konrad Ludwig Wachsmann  (1901-1980) wereldberoemd geworden. Waschmann was tevens één van de laatste directeuren van de firma Christoph & Unmack. Hij ontwierp in 1929 het houten zomerhuis van professor Albert Einstein dat door Christoph & Unmack werd geprefabriceerd en in Caputh vlakbij Postdam werd gebouwd. De ontwerpen van Wachsmann zijn echter niet in Noorse drakenstijl uitgevoerd, maar zijn veel strakker en vertonen veel invloeden van Het Bauhaus in Dessau.

In het tweede deel van dit blog wordt ingegaan op Noorse houten huizen in Nederland, de huidige instandhouding ervan, en licht Johan diverse projecten van Bureau Helsdingen in relatie tot Noorse huizen toe.