Made in Holland

Door: Johan Doornenbal

In navolging van de Duitse bedrijven is er zelfs nog een Nederlandse firma geweest die houten huizen in Noorse stijl heeft vervaardigd namelijk: N.V. Machinale Houtbewerking-Maatschappij “De Specht”, voorheen Klinghardt & Co in Zeist. Zij waren gevestigd aan het Broederplein 39 en later aan de Karpervijver 10 te Zeist. In 1890 vestigde de meubelmaker Nathanael Wilhelm Klinghardt (1865-1943) zich als lid van de Hernhutter Broedergemeente vanuit Ebersdorf (Duitsland) in Zeist. Hij nam de schrijnwerkerij van het broederhuis over en startte de firma Klinghardt & Co. Naast deze schrijnwerkerij heeft de Hernhutter broedergemeente in Zeist ook nog een terracotta fabriek, een blikslagerij, een smederij en een bakkerij gehad.

In 1906 richtte Klinghardt vervolgens de N.V. Machinale Houtbewerking-Maatschappij ‘De Specht’ op. De firma begon met het vervaardigen van houten voorwerpen en (tuin)meubelen, later kwam daar de specialiteit tuinhuizen en tuinkoepels bij. Vervolgens de productie van (draaibare) sanatoriumhuisjes en tot slot de productie van complete houten (land)huizen. Daarmee kende de Strömmen Trævarefabrik dus ook een Nederlandse navolger en concurrent.

Een groot voorbeeld van een Noors huis van Maatschappij De Specht was ‘Het Noorsch Jachthuis’ op De Kemperberg bij Schaarsbergen uit 1913. Dit grote Noorse huis had meer dan 30 kamers en was gebouwd in opdracht van dhr. C.J. baron van Tuyll van Serooskerken die in 1913 wethouder van Arnhem werd. Het huis werd in Noorse stijl ontworpen door de Arnhemse architect C.G.M. Nieraad en was wellicht het grootste ‘Noorse huis’ van Nederland. Jarenlang is het een mysterie geweest welke fabriek de leverancier was geweest, totdat ik de catalogus van Maatschappij De Specht uit 1914 onder ogen kreeg. Bij één van de daarin afgebeelde foto’s van het jachthuis staat expliciet vermeld: ‘Door onze maatschappij vervaardigd en geplaatst te Schaarsbergen bij Arnhem.’

Afbeelding: ‘Het Noorsch Jachthuis’ op De Kemperberg gebouwd in opdracht van dhr. C.J. baron van Tuyll van Serooskerken. Toen Van Tuyll van Serooskerken in 1919 burgemeester van Zeist werd, verkocht hij in 1920 De Kemperberg aan Dhr. G.A. van Putten die het een jaar later weer doorverkocht aan het echtpaar Kröller-Müller.

Klaar terwijl u wacht monumentaliteit

Wanneer een huis werd besteld, werden in de fabriek slechts binnen enkele dagen alle onderdelen passend gemaakt. Daarvoor werd het casco van het huis in een grote assemblage hal opgebouwd. Vervolgens werden alle onderdelen genummerd en werd het huis weer uit elkaar gehaald om als bouwpakket te worden verscheept. Alle wanden werden voorzien van een letter en de balken (logs) van de wanden werden vervolgens van onder tot boven met een oplopend cijfer genummerd. Voordat een bouwpakket van een Noors huis op de gewenste locatie aankwam, liet men door de plaatselijke aannemer een stenen fundament leggen. Hierna kon een Noors prefabhuis binnen enkele dagen worden opgebouwd. Eerst moesten alle door de fabriek genummerde elementen worden gesorteerd. Het meeste werk tijdens de bouw was namelijk het uitzoeken van de genummerde onderdelen van het kant-en-klare bouwpakket. Wanneer alle elementen waren uitgezocht en op nummer gesorteerd, stapelde men binnen enkele dagen het complete casco van het huis in elkaar.

Afbeelding: Een catalogushuis van de Strömmen Trævarefabrik in de assemblagehal van de fabriek. Afbeelding: Akershus fylkesmuseum, Museene i Akerhus, digitaltmuseum.no

Het bouwpakket was vaak uitgevoerd in een blokhuissysteem waar geen spijker aan te pas kwam. De gehele wandconstructie bestond uit dikke balken, logs genaamd, die met zwaluwstaartverbindingen en halfhoutse hoekverbindingen in elkaar pasten. Wanneer de wanden stonden, konden deuren en ramen worden geplaatst. Het dak had een grote overstek die de muren tegen regen en zon beschermde. De huizen werden vaak door een lokale aannemer of timmerman in elkaar gezet, maar het kon ook onder leiding van de fabriek gebeuren die dan Noorse timmerlieden meestuurde. Van de catalogushuizen is bekend dat er zelfs een vertaalde handleiding in het Nederlands kon worden bijgeleverd.

Afbeelding: Verschillende gesorteerde balken (logs) voorzien van een gestempelde letter (C en D) die aangeven in welke wand deze thuishoren.

Opgaan, blinken en verzinken

In de loop der jaren zijn er heel wat Noorse huizen in Nederland gebouwd, maar ook weer verdwenen. Oorlogshandelingen en het natte Nederlandse klimaat hebben hun verwoestende sporen nagelaten. Een aantal Noorse huizen zijn na de Tweede Wereldoorlog verdwenen omdat ze, vanwege hun kleine onpraktische indeling en geringe warmte-isolatie, niet meer voldeden aan de eisen van modern wooncomfort. Vaak door ingrijpende verbouwingen kon de status van onbehagelijke of onbewoonbare woning worden voorkomen.

De Noorse houten huizen hebben in Nederland soms een beperkte levensduur. Tijdens mijn onderzoek ben ik een drietal belangrijke problemen tegengekomen:

• Constructieve problemen als gevolg van een slechte fundering waardoor het huis verzakt;
• Bouwfysische problemen als gevolg van de beperkte isolatiemogelijkheden, waardoor het wooncomfort vermindert;
• De meeste Noorse huizen in Nederland zijn meer dan tachtig jaar oud en in een bosrijke omgeving gebouwd. Op het oude hout komen insecten af zoals de houtwormkever en de boktor. Hun larven eten het hout langzaam op. Soms zijn ze wel tien jaar bezig. Ook kan het hout door schimmels of zwammen worden aangetast.

       

Afbeelding links: ‘’t Jachthuis’ in Hollandsche Rading uit 1909, zomer 1979.

Afbeelding rechts: ‘’t Jachthuis’ in Hollandsche Rading uit 1909, zomer 1999 na de demontage. Alleen de schoorsteen staat nog overeind.

Toekomst

Gelukkig hebben de meeste Noorse huizen die behouden zijn gebleven in Nederland tegenwoordig een Rijks of gemeentelijke monumentenstatus. Er blijven echter grote zorgen. Zo was er recentelijk via Facebook te lezen dat de Norske Sjømannskirken (Noorse Zeemanskerk) van plan is om uit de Noorse kerk in Rotterdam (Strömmen Traevarefabrik) te vertrekken. Dit mede vanwege het feit dat de onderhoudskosten te hoog zijn geworden. Verder was onlangs in het nieuws dat restaurant ‘De Plashoeve’ in Vinkeveen (waarschijnlijk van N.V. Machinale Houtbewerking-Maatschappij ‘De Specht’) wordt bedreigd met sloop. De Plashoeve was jarenlang de stamkroeg van André Hazes. Het chalet was echter oorspronkelijk in 1920 gebouwd als een lusthof op een voormalig landgoed tussen Diemen en Muiden in opdracht van de heren Edmann en Hetty die in Amsterdam advocaat waren. Na de Tweede Wereldoorlog werd het over het water verplaatst naar Vinkeveen waar het als café-restaurant en hotel in gebruik werd genomen.

Voor het toekomstig behoud van de nog behouden exemplaren zal steeds meer gekeken moeten worden naar een balans in de complexe situatie van op historisch verantwoorde wijze in stand houden en de behoefte aan modern wooncomfort. Ook verduurzaming in het kader van de huidige energietransitie speelt daarbij tegenwoordig natuurlijk een belangrijke rol.

Afbeelding: De ‘Norske Sjømannskirken’ aan de Westzeedijk in Rotterdam kort na 1937. De kerk werd in 1914 als bouwpakket door de Strömmen Traevarefabrik geleverd. In 1937 moest de kerk 170 meter worden verplaatst voor de aanleg van de Maastunnel.

Projecten van Bureau Helsdingen

• 2003 Monumenteninventarisatie Gemeente Bloemendaal (Noord-Holland):

Deze inventarisatie ging over de staat van onderhoud van met name de bijgebouwen van de rijksmonumenten. Hierbij zijn we twee Noorse gebouwtjes tegengekomen die afkomstig bleken te zijn van de Noorse Strömmen Traevarefabrik. Het eerste gebouwtje is ‘De Noorse Hut’ op landgoed Duinlust, Duinlustweg in Overveen. Landgoed Duinlust maakte vroeger onderdeel uit van het grote imperium van de familie Borski die ook het nabij gelegen Elswout bezat. In 1881 laat mw. J.J. Borski op Duinlust een landhuis bouwen in neorenaissancestijl. De Noorse Hut verrees in 1910 en deed oorspronkelijk dienst als verblijf voor de tuinman. Op de bouwtekeningen wordt vermeld dat de heren Staal & Haalmeijer de Noorse Hut voor J.J. Borski hebben besteld. Staal & Haalmeijer was een grote aannemer uit Amsterdam en vermoedelijk reeds betrokken bij de bouw van het landhuis in 1881. De heer Staal was tevens de vader van de beroemde Amsterdamse Architect J.F. Staal (1879-1940) die in het begin van zijn carrière met Co Kropholler heeft samengewerkt.

Op het iets verderop gelegen landgoed Koningshof aan de Duinlustweg in Overveen kwamen we nog een tweede huisje van Noorse afkomst tegen. Het bleek een catalogushuisje No.29 Type 2 van de Noorse Strömmen Traevarefabrik te zijn, waarschijnlijk gebouwd tussen 1900 en 1910. Het landhuis op landgoed Koningshof is in 1898 gebouwd door de beroemde Amsterdamse architect Abraham Salm G.B. zn. in opdracht van Dhr. J. Luden. In datzelfde jaar legde de tuinarchitect Leonard Anthony Springer de tuinen van Koningshof aan. Voor het Noorse huisje was Luden waarschijnlijk op het idee gebracht door zijn buur op Duinlust. Het kwam vaker voor dat wanneer er ergens een Noors huis werd gebouwd er korte tijd later meerdere exemplaren in de buurt verrezen.

Afbeelding: Het catalogusblad van het catalogushuisje No.29 Type 2 van de Noorse Strömmen Traevarefabrik.

• 2011 Inventarisatie Straatweg 25 Breukelen gemeente Stichtse Vecht (Utrecht), Landgoed Nijenrode:

Deze inventarisatie ging over de monumentale bijgebouwen die zich op het terrein van kasteel Nijenrode bevinden waar tegenwoordig de Nyenrode Business Universiteit is gevestigd. Van 1907 tot 1930 was het landgoed Nijenrode in het bezit van Michiel Onnes, een Amsterdamse handelaar in koffie. Hij liet het kasteel restaureren en in en rond het park verrezen enkele houten bijgebouwen zoals een speelhuisje, een tennishuisje, een hertenhuisje, een eendenhuis, een fazanterie met een voederhuis, een prieel en een botenhuis. Zeer waarschijnlijk zijn al deze houten bouwwerken van de Noorse Strömmen Traevarefabrik afkomstig. Er bestaan helaas geen archiefgegevens meer die dit kunnen bevestigen, maar een aantal van deze bouwwerken zijn ‘signed all over’ zoals een ware kunstkenner zou zeggen. Bovendien laat dezelfde heer M. Onnes tien jaar later in 1917 ‘De Hermanshoeve’ bouwen in Eesveen. De gebouwen van ‘de Hermanshoeve’ kwamen bij de Noorse Strömmen Traevarefabrik vandaan en daar is bewijs voor.

      

Afbeelding links: Het hertenhuisje op landgoed Nijenrode in Breukelen. Het ontwerp is gebaseerd op een Noorse stabbur.

Afbeelding rechts: Een ontwerptekening voor een vergelijkbare stabbur, afkomstig van de Noorse Strömmen Traevarefabrik. Afbeelding: Het Aberson familiearchief. Met dank aan de familie Aberson in Hattem.

• 2016 Bouwhistorisch onderzoek en technische inspectie Koningsweg 27a Schaarsbergen, Landgoed ’t Heuvelink:

In 1849 kocht de stadsarchitect van Arnhem, Hendrik Jan Heuvelink, een groot perceel heide nabij de Koningsweg en de Deelenseweg in Schaarsbergen. ’t Heuvelink was reeds in 1846 gebouwd als ontginningsboerderij. Zijn zoon H.J. Heuvelink jr. was eveneens stadarchitect van Arnhem en liet de boerderij rond 1878 tot een landhuis uitbouwen. In 1893 verrees er op het terrein ook een jachtchalet. Het chalet bleek een markant gebouw te zijn, gebouwd in Zwitserse chaletstijl. Toch werd het in de volksmond aangeduid als een ‘Noors’ jachthuis. Het chalet is vermoedelijk vervaardigd door de firma Klinghardt & Co. de voorloper van N.V. Machinale Houtbewerking-Maatschappij ‘De Specht’ uit Zeist in 1892. In het interieur bevinden zich gestucte plafonds en gestukte Brabantse wanden. Oorspronkelijk was het idee dat er op het afgeplatte dak een belvedère zou zijn geweest. Bij nader onderzoek bleek de constructie daarvoor echter te licht te zijn.

     

Afbeelding links: Het jachthuis op het landgoed ’t Heuvelink aan de Koningsweg in Schaarsbergen, zomer 2016.

Afbeelding rechts: Op de zolder van het jachthuis bleken op een houten wand aantekeningen van de timmerman aanwezig te zijn met het bouwjaar 1892/1893.

• 2017 Aankoopadvies Enschedesestraat 172 Haaksbergen:

De Noorse villa ‘Breidablik’ aan de Echedesestraat 172 in Haaksbergen is in 1937 gebouwd op het terrein van de  voormalige vruchtenplantage c.q. kwekerij ‘De Witte Palen’. Het is daarmee waarschijnlijk het laatste Noorse huis in Nederland geweest die in de Noorse drakenstijl werd gebouwd. Het huis bleek afkomstig te zijn van de firma A.S. Stenberghus uit Oslo en vertoont grote overeenkomsten met het Noorse huis ‘Klein Schutterhoef’ aan de Arnhemseweg in Leusden uit 1934. Het huis heeft reeds vanaf de bouw in 1937 centrale verwarming gehad, oorspronkelijk op kolen gestookt. Daarvoor werd onder het huis een speciale kelder aangelegd. Ondanks enkele ingrijpende verbouwingen, bevat het huis nog veel originele elementen. Ook het interieur is redelijk gaaf bewaard gebleven.

      

Afbeelding links: Villa ‘Breidablik’, Enschedesestraat 172, Haaksbergen, winter 2017.

Afbeelding rechts: Een reclame-advertentie voor de firma: A.S. Stenberghus in het Twentsch dagblad Tubantia van 04-09-1937. In de advertentie wordt de villa aan de Enschedesestraat genoemd die toen in aanbouw was. Afbeelding: www.delpher.nl.

• 2019 Bouwhistorisch onderzoek Heelsumseweg 50, Bennekom, voormalig landgoed Zuidereng:

In 1863 werd een groot wit landhuis op landgoed Zuidereng gebouwd in neoclassicistische stijl. De beeldbepalende villa op het voormalige landgoed is in de loop der tijd vele malen verbouwd en aan de verschillende gebruiksfuncties aangepast. Als laatste was het lange tijd in gebruik als kantoorpand. Momenteel wordt het landhuis door een projectontwikkelaar omgebouwd tot appartementencomplex. Dankzij ons rapport zijn het casco en de oude gevels van het oude landhuis behouden gebleven.

Aan de Heelsumseweg bleek echter verstopt achter hoge bomen nog een Noors huis te staan. Dit huis bleek samen met een rustieke rotstuin oorspronkelijk onderdeel te zijn geweest van het landgoed Zuidereng. Op Zuidereng liet de toenmalige bewoonster mw. H.S.J.F. Dinaux in 1921 een Noors huis neerzetten, dat moest dienen als gastenverblijf. De vergunning tot het plaatsen van dit houten huis werd in 1919 gedaan door dhr. N.W. Klinghardt de directeur van het timmerbedrijf N.V. Machinale Houtbewerking-Maatschappij ‘De Specht’ uit Zeist. Ondanks vele verbouwingen is het casco van dit Noorse huis redelijk gaaf bewaard gebleven en ook de bijbehorende rustieke rotstuin met Japanse invloeden, die rond 1920 was aangelegd, is nog aanwezig. Dit was de reden voor de gemeente Ede om in 2022 het huis met de bijbehorende tuin alsnog op de gemeentelijke monumentenlijst te plaatsen.

      

Afbeelding links: Het witte neoclassicistische landhuis op landgoed Zuidereng uit 1863 rond 1910.

Afbeelding rechts: Het Noorse huis van N.V. Machinale Houtbewerking-Maatschappij ‘De Specht’ op het voormalige landgoed Zuidereng uit 1921. Afbeelding: Mw. N. van Alken

Over de auteur:

Sinds 1996 doet Johan Doornenbal onderzoek naar de geschiedenis en oorsprong van Noorse houten prefab huizen en gebouwen in Nederland. In 2007 is Johan op Noorse houten prefab woningen afgestudeerd als bouwkundig ingenieur aan de Hogeschool van Utrecht. Daarbij heeft hij zich met name gericht op huizen, ontworpen en verkocht door de Strömmen Traevarefabrik die vlakbij Christiania (Oslo) in Noorwegen stond. Deze fabriek heeft veel gebouwen ontworpen in Noorse drakenstijl. Hoewel Johan al een behoorlijke tijd afgestudeerd is, is hij doorgegaan met onderzoek naar Noorse huizen. Johan heeft zijn onderzoeksgebied zelfs uitgebreid naar België, Frankrijk, Duitsland, Denemarken en het Verenigd Koninkrijk. Hij probeert Noorse houten huizen te lokaliseren en dan vooral die van de Strömmen Traevarefabrik. Soms bestaan de huizen niet meer, andere vind hij in vrijwel originele staat terug. Van elk huis of gebouw dat Johan vindt, probeert hij informatie te verzamelen, bijv. in de vorm van (oude) ansichtkaarten. Wanneer is het gebouwd? Van welk type is het huis? Zijn de originele bouwtekeningen er nog? Op die manier heeft Johan een uitgebreid archief opgebouwd, maar het werk is nooit af! Johan blijft altijd op zoek naar oude afbeeldingen, ansichtkaarten, catalogi en andere documenten die betrekking hebben op Noorse houten prefab huizen of gebouwen uit de periode 1885 – 1935. Johan is sinds 2010 als bouwhistoricus in dienst bij Bureau Helsdingen in Vianen.

Afbeelding: Johan voor ‘Strandholm’ een Noors zomerhuis aan de kust in Domburg.